Kỳ 3: Được, mất trong thương chiến - Toan tính, biến động và tác động toàn cầu

Thương chiến Mỹ - Trung, khởi đầu từ các vòng thuế quan giai đoạn 2018 - 2019, đã “quay về” trong nửa đầu năm 2025 với một bước ngoặt mới: Chính quyền Trump triển khai loạt thuế mạnh tay, trong khi phía Trung Quốc tung chiêu kiểm soát xuất khẩu với các nguyên liệu chiến lược - đặc biệt là đất hiếm. Sự kết hợp giữa đòn thuế đa tầng và đòn kiểm soát tài nguyên tạo nên một chiến lược phức tạp, đầy toan tính và tiềm ẩn bất ổn.

John Zadeh (07.6.2025) https://discoveryalert.com.au/news/us-china-inflation-2025-impact-global-markets/

1. Leo thang, hạ nhiệt và vòng xoáy bất định trong thương chiến Mỹ - Trung

Bước sang năm 2025, thương chiến Mỹ - Trung lại nóng lên khi Tổng thống Donald Trump áp thuế lên hàng loạt quốc gia, nhưng giữ lại các lệnh trừng phạt nặng nhất cho Trung Quốc. Đáp trả, Bắc Kinh tăng thuế và từ chối đàm phán nếu không có sự tôn trọng lẫn nhau. Bối cảnh này diễn ra khi kinh tế Trung Quốc quý I/2025 tăng trưởng 5,4% (theo số liệu của Cục Thống kê Quốc gia Trung Quốc), vượt kỳ vọng, nhưng chính quyền Bắc Kinh vẫn cảnh báo về áp lực bên ngoài và nhu cầu nội địa còn yếu.

Nhà Trắng công bố hàng loạt mức thuế mới: 125% thuế trả đũa, 20% thuế liên quan đến fentanyl, nhiều mức khác từ 7,5% đến 100% cho các hoạt động thương mại bị cho là không công bằng. Bộ Ngoại giao Trung Quốc tuyên bố sẽ không tiếp tục “trò chơi số liệu thuế quan” với Mỹ. Tuyên bố cứng rắn từ cả hai phía cho thấy chiến tranh thương mại không chỉ là cuộc đọ sức về kinh tế, mà còn là biểu hiện của cuộc cạnh tranh địa chính trị ngày càng sâu sắc giữa hai siêu cường.

2. Đòn bẩy chiến lược - Đất hiếm, chuỗi cung ứng và uy tín toàn cầu

Đất hiếm - Vũ khí chiến lược của Trung Quốc

Theo Wall Street Journal (5.2025), Trung Quốc kiểm soát hơn 70% nguồn cung đất hiếm toàn cầu, là nguyên liệu không thể thiếu cho các ngành công nghệ cao, quốc phòng, xe điện, bán dẫn. Trong lúc thương chiến leo thang, Bắc Kinh đã hạn chế xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ, đe dọa gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu và gây sức ép lên các ngành công nghiệp chiến lược của Mỹ. Các dây chuyền sản xuất ô tô điện tại Mỹ chịu ảnh hưởng trực tiếp, đặc biệt là những hãng có tỉ lệ phụ thuộc cao vào linh kiện từ Trung Quốc: Hãng General Motors (GM) cảnh báo chậm tiến độ sản xuất dòng xe điện Chevrolet Equinox EV và Cadillac Lyriq do thiếu nguồn cung nam châm từ đất hiếm, sau khi Trung Quốc áp dụng giấy phép xuất khẩu từ tháng 4.2025; Hãng Ford Motor Company ghi nhận chi phí đầu vào tăng 11,5% trong quý I.2025, phần lớn đến từ các hợp kim nam châm và pin lithium nhập khẩu từ Trung Quốc. Tesla, dù đã có nỗ lực “nội địa hóa”, vẫn phụ thuộc vào một số thành phần đất hiếm trong hệ thống động cơ Model Y.

Tuy nhiên, động thái này cũng tiềm ẩn rủi ro cho Trung Quốc: Các nước phát triển, trong đó có Mỹ, Nhật, EU, đã tăng tốc đa dạng hóa nguồn cung, đầu tư vào khai thác đất hiếm tại Australia, Canada, Việt Nam… Điều này có thể làm suy yếu vị thế độc quyền của Trung Quốc trong trung hạn.

Chuỗi cung ứng toàn cầu dịch chuyển

Theo nghiên cứu của Peterson Institute for International Economics (PIIE), tổng kim ngạch thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc đã giảm hơn 21% giai đoạn 2018-2024. Đầu tư trực tiếp song phương lao dốc, nhiều tập đoàn đa quốc gia dịch chuyển sản xuất khỏi Trung Quốc sang Việt Nam, Ấn Độ, Mexico… để tránh thuế quan và rủi ro địa chính trị. Sự dịch chuyển này làm thay đổi bản đồ chuỗi cung ứng toàn cầu, đồng thời khiến cả hai nền kinh tế mất đi lợi thế về chi phí và hiệu quả.

Uy tín và vị thế quốc tế

Theo Center for Strategic and International Studies (CSIS, 5.2025), các biện pháp thuế quan và chính sách “nước Mỹ trên hết” của Washington đã làm xói mòn niềm tin của các đồng minh truyền thống như EU, Nhật Bản, Hàn Quốc. Các nước này tăng cường ký kết hiệp định thương mại khu vực mà không có Mỹ, khiến vai trò lãnh đạo toàn cầu của Mỹ bị thách thức.

3. Tác động cụ thể - Được và mất nhìn từ hai phía

Trung Quốc vẫn giữ được đà tăng trưởng nhưng đang đối mặt với nhiều thách thức

Dù chịu sức ép lớn từ các biện pháp thuế quan và hạn chế công nghệ, nền kinh tế Trung Quốc vẫn duy trì được mức tăng trưởng 5,4% trong quý I.2025, vượt mức kỳ vọng của các tổ chức quốc tế (China Customs Administration, 2025). Đây là thành quả của việc Bắc Kinh đẩy mạnh đầu tư vào các lĩnh vực công nghệ cao như bán dẫn, trí tuệ nhân tạo (AI) và năng lượng sạch nhằm giảm sự phụ thuộc vào công nghệ Mỹ. Ngoài ra, Trung Quốc cũng tích cực đa dạng hóa thị trường xuất khẩu, mở rộng hợp tác với các khu vực Đông Nam Á, châu Phi và Nam Mỹ để giảm thiểu rủi ro từ thị trường Mỹ.

Tuy nhiên, những mặt được này đi kèm với không ít khó khăn. Kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ giảm gây áp lực lên các doanh nghiệp xuất khẩu và nền kinh tế nói chung. Năm 2023, Hoa Kỳ chiếm khoảng 15% tổng kim ngạch xuất khẩu của Trung Quốc. Năm 2018 (trước khi chiến tranh thương mại leo thang), con số này gần 19%. Hơn nữa, các biện pháp hạn chế chuyển giao công nghệ từ Mỹ và các đồng minh khiến Trung Quốc gặp khó khăn trong việc tiếp cận các công nghệ tiên tiến, đặc biệt là trong lĩnh vực bán dẫn và AI. Bên cạnh đó, tỷ lệ thất nghiệp thanh niên tại các thành phố lớn lên tới 15% đang tạo ra áp lực xã hội và thách thức ổn định nội bộ. Và xung đột thương mại Mỹ - Trung càng đẩy nhanh quá trình định vị lại sang các thị trường khác (ASEAN, Châu Phi, EU) (Ciprocess, 6.2025).

Hoa Kỳ bảo vệ được ngành công nghiệp nội địa nhưng người tiêu dùng chịu thiệt

Ở phía bên kia chiến tuyến, Mỹ đã thành công trong việc bảo vệ các ngành công nghiệp trọng điểm như thép, nhôm, xe điện và bán dẫn thông qua các chính sách thuế quan và hỗ trợ đầu tư trong nước. Xu hướng “reshoring” - đưa sản xuất trở lại Mỹ - đang giúp giảm sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng Trung Quốc và tạo ra lợi thế chiến lược trong các cuộc đàm phán thương mại.

Tuy nhiên, những chính sách này cũng mang lại nhiều thiệt hại cho người tiêu dùng và doanh nghiệp Mỹ. Giá tiêu dùng tăng 2,3% trong năm 2025, tương đương mỗi hộ gia đình phải chi thêm khoảng 3.800 USD cho các mặt hàng thiết yếu, theo báo cáo của Đại học Yale, tháng 5.2025. Các doanh nghiệp xuất khẩu, đặc biệt là ngành nông nghiệp, phải đối mặt với giảm sút thị trường khi xuất khẩu sang Trung Quốc giảm 18% trong quý I.2025. Đồng thời, 60% thuế quan nhắm vào nguyên liệu đầu vào làm tăng chi phí sản xuất, giảm sức cạnh tranh của hàng hóa Mỹ trên thị trường toàn cầu. Ngoài ra, chính sách thương mại thiếu nhất quán và thất thường đã làm xói mòn niềm tin của các đồng minh truyền thống, ảnh hưởng đến vai trò lãnh đạo toàn cầu của Mỹ (CSIS, CFR tháng 5.2025).

Những bước ngoặt mới - Thỏa thuận tạm thời và những bất ổn kéo dài

Ngày 12.5.2025, Mỹ và Trung Quốc đã ký kết một thỏa thuận tạm thời, trong đó Mỹ giảm thuế từ mức đỉnh 145% xuống còn 30%, còn Trung Quốc giảm thuế trả đũa từ 125% xuống 10% và nới lỏng hạn chế xuất khẩu khoáng sản chiến lược. Đây là bước đi tích cực nhằm giảm áp lực lạm phát tại Mỹ và hỗ trợ tăng trưởng kinh tế cho cả hai nước. Tuy nhiên, thỏa thuận này không bao gồm bất kỳ điều khoản nào liên quan đến đất hiếm, khoáng sản chiến lược hay công nghệ cao - ba lĩnh vực then chốt của xung đột hiện đại. Giới quan sát nhận định đây chỉ là một bước đi mang tính “câu giờ”, bởi những vấn đề cốt lõi nhất vẫn còn bị gác lại.

Đàm phán London - Hy vọng mong manh

Ngày 9-10.6.2025, vòng đàm phán tiếp theo diễn ra tại London, với nội dung trọng tâm là kiểm soát xuất khẩu và chuỗi cung ứng đất hiếm. Mỹ yêu cầu Trung Quốc minh bạch hóa kho dự trữ chiến lược, đồng thời đề xuất một cơ chế “bắt tay niềm tin” (trust handshake) - theo đó Bắc Kinh sẽ mở kho hàng đất hiếm trong ngắn hạn để đổi lấy việc Mỹ nới lỏng một phần hạn chế công nghệ đối với doanh nghiệp Trung Quốc. Tuy nhiên, phản ứng từ phía Trung Quốc tỏ ra dè dặt. Bắc Kinh vẫn giữ lập trường rằng đất hiếm là tài sản chiến lược quốc gia và không chấp nhận cơ chế trao đổi nếu Washington không nhượng bộ rõ rệt hơn trong các lĩnh vực như bán dẫn, AI và khí hậu. Đàm phán kết thúc mà không có tuyên bố chung, phản ánh mức độ bất đồng sâu sắc giữa hai cường quốc.

Ngày 11.6.2025 - Một tuyên bố, nhiều lớp nghĩa: Chỉ một ngày sau khi đàm phán London khép lại, Tổng thống Donald Trump bất ngờ thông báo trên Truth Social rằng hai bên đã "hoàn tất thỏa thuận" và "đạt đồng thuận về mặt thuế". Báo chí Mỹ và giới truyền thông quốc tế đồng loạt dẫn lại tuyên bố này, trong đó ông Trump nói: “Chúng tôi đã đạt thỏa thuận. Mỹ duy trì một phần thuế để đảm bảo an ninh, Trung Quốc đồng ý hỗ trợ đất hiếm - mọi chuyện đang diễn ra tốt đẹp.” Theo đó, thỏa thuận tạm thời 90 ngày gồm: Mỹ duy trì mức thuế hỗn hợp khoảng 55% đối với hàng hóa Trung Quốc (gồm thuế cơ bản, thuế fentanyl và các khoản bổ sung); Mỹ tiếp tục cấp visa sinh viên và nhà nghiên cứu Trung Quốc như cam kết; Trung Quốc không tăng thuế thêm, giữ nguyên thuế suất 10% với hàng Mỹ và đảm bảo cung ứng đủ đất hiếm và nam châm vĩnh cửu” cho công nghiệp Mỹ (Nectar Gan, John Liu, CNN, 11.6.2025).

Tuy nhiên, đây là một thỏa thuận đình chiến tạm thời, chưa có giá trị pháp lý ràng buộc và chưa được Bắc Kinh công khai toàn văn. Điều đó khiến giới quan sát đánh giá: Tuyên bố ngày 11.6 có thể là động thái “truyền thông hóa đàm phán”, nhằm trấn an thị trường tài chính Mỹ trước mùa bầu cử giữa kỳ; gây áp lực dư luận lên Trung Quốc trong giai đoạn tạm lắng; gửi thông điệp tới đồng minh rằng Mỹ vẫn giữ vai trò kiểm soát tình hình.

Nhìn từ toàn cảnh, tuyên bố ngày 11.6 không bác bỏ thất bại của đàm phán London - mà đúng hơn là chuyển hóa nó thành một “điểm dừng chiến thuật”. Các chuyên gia gọi giai đoạn này là “khoảng lặng có điều kiện”: thỏa thuận đã được ký nhưng chưa đảm bảo bền vững; đình chiến đã tuyên bố nhưng vẫn đầy biến động.

Từ nay đến tháng 8.2025 - thời hạn kết thúc của thỏa thuận tạm thời 90 ngày - sẽ là giai đoạn bản lề quyết định hướng đi của thương chiến Mỹ - Trung. Dù Tổng thống Trump đã tuyên bố “đạt được thỏa thuận” sau đàm phán London, thực tế cho thấy cuộc đối thoại không tạo ra đột phá nào về các vấn đề cốt lõi như đất hiếm, công nghệ cao hay chuỗi cung ứng bền vững: Mỹ vẫn chưa tiếp cận được chuỗi cung ứng đất hiếm bền vững; Trung Quốc vẫn giữ vững quyền kiểm soát tài nguyên. Nếu không có bước tiến thực chất, đặc biệt trong đàm phán giai đoạn 2 về công nghệ cao và luật chơi toàn cầu, nguy cơ Mỹ - Trung chuyển từ cạnh tranh sang “đối đầu có tổ chức” sẽ ngày càng rõ nét.

Cả Mỹ và Trung Quốc đều đang nỗ lực củng cố nội lực: Mỹ giảm dần sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng Trung Quốc, trong khi Trung Quốc đẩy mạnh tự chủ công nghệ và mở rộng thị trường mới. Các nước thứ ba như Việt Nam, Ấn Độ và Mexico đang hưởng lợi từ sự dịch chuyển chuỗi cung ứng toàn cầu. Tuy nhiên, người tiêu dùng Mỹ tiếp tục chịu thiệt hại lớn về giá cả, doanh nghiệp mất lợi thế cạnh tranh do chi phí đầu vào tăng cao. Trung Quốc mất thị phần xuất khẩu sang Mỹ, đối mặt với rủi ro thất nghiệp và tăng trưởng chậm lại. Chuỗi cung ứng toàn cầu bị đứt gãy, đầu tư quốc tế giảm sút, môi trường kinh doanh trở nên bất ổn. Đồng thời, niềm tin và vai trò lãnh đạo của Mỹ trên trường quốc tế cũng bị xói mòn, khi các đồng minh tìm cách “tự chủ chiến lược” hơn.

Theo đánh giá của các viện nghiên cứu uy tín CSIS, CFR (tháng 5.2025), thương chiến Mỹ - Trung sẽ không sớm chấm dứt, mà sẽ tiếp tục theo chu kỳ “leo thang - tạm hoãn - tái cấu trúc” tùy thuộc vào diễn biến chính trị nội bộ và địa chính trị toàn cầu. Trong bối cảnh đó, sự thiếu nhất quán về chiến lược thương mại được xem là thứ “thuế vô hình” đang làm xói mòn tăng trưởng, niềm tin và vai trò lãnh đạo của cả hai bên trên trường quốc tế.

Đình Thiện - Bích Ngọc